Zεστό χέρι

΄Οσοι αγαπάτε τα παιχνίδια, και ιδιαιτέρως τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και την καλαθόσφαιρα, θα έχετε παίξει σίγουρα το ΝBA Jam του 1993. Θα θυμάστε επίσης πως όταν κάποιος παίκτης πετύχαινε τρία συνεχόμενα καλάθια τότε "θερμαινόταν" και συνέχιζε να βάζει καλάθια μέχρι να συμπληρώσει κάποιον αριθμό (νομίζω 7) ή μέχρι να δεχτεί καλάθι η ομάδα του. Μάλιστα το εφφέ συμπλήρωνε ο ενθουσιασμός του εκφωνητή ("He's on fire!") και η ανάφλεξη του δικτύου την ώρα που η μπάλα έμπαινε στο καλάθι.
Φυσικά δεν πρόκειται για κάποια πρωτότυπη ιδέα. Σύμφωνα με τη λαϊκή σοφία, τα καλάθια, τα τέρματα, τα runs, και γενικότερα οι καλύτερες επιδόσεις έρχονται ομαδοποιημένα. Λέμε πολλές φορές πως κάποιος έχει "ζεστό χέρι", ή πως κάποιον "τον θέλει"/"δεν τον θέλει" η μπάλα.
Το 1985, οι ψυχολόγοι (και φίλαθλοι) Gilovich του Πανεπιστημίου Cornell και Vallone, Tversky του Πανεπιστημίου Stanford, δημοσίευσαν μία εργασία στην οποία ήλεγξαν τι σχέση έχει η πραγματική κατανομή των επιτυχημένων και αποτυχημένων προσπαθειών στην καλαθόσφαιρα με το πως την αντιλαμβάνονται οι παρατηρητές. Αν έχετε κάποιο υπόβαθρο στη στατιστική, πραγματικά αξίζει να τη διαβάσετε. Αν δεν έχετε το υπόβαθρο, και πάλι αξίζει να ρίξετε μία ματιά για να δείτε τον επιστημονικό τρόπο σκέψης.
Ο πρώτος έλεγχος που έγινε για την εργασία, αφορούσε το αν ένα δείγμα φίλων του μπάσκετ (θεατές και ερασιτέχνες παίκτες) πίστευαν στο "ζεστό χέρι". Οι ερωτήσεις ήταν του τύπου "αν ένας παίκτης έχει πετύχει συνεχόμενα καλάθια, αυξάνονται η πιθανότητες να ευστοχήσει ξανά;" και "έχει καμία σημασία να μεταβιβάζεται η μπάλα σε κάποιον που μόλις έχει πετύχει συνεχόμενα καλάθια;". Το αποτέλεσμα ήταν πως η συντριπτική πλειοψηφία των φιλάθλων πίστευε στο "ζεστό χέρι". Το ίδιο ίσχυε και για τους παίκτες των Philadelphia 76ers οι οποίοι ήταν και το αντικείμενο του επόμενου ελέγχου.
Ο επόμενος έλεγχος αφορούσε στατιστική ανάλυση των προσπαθειών που έκαναν οι παίκτες στους 48 εντός έδρας αγώνες που έδωσαν κατά την αγωνιστική περίοδο 1980-1981. Η επιλογή της συγκεκριμένης ομάδας έγινε επειδή αυτή είχε υπεύθυνο στατιστικής ο οποίος σημείωνε τις επιτυχημένες και αποτυχημένες προσπάθειες με τη σειρά που αυτές έγιναν, πληροφορία η οποία δεν ήταν διαθέσιμη για άλλες ομάδες. Ο έλεγχος απέδειξε πως η πιθανότητα επιτυχίας σε κάθε προσπάθεια ήταν η ίδια, ό,τι και να είχε συμβεί στις προηγούμενες προσπάθειες. Επίσης αποδείχθηκε πως οι εναλλαγές σε εύστοχες/άστοχες προσπάθειες ήταν όσες θα αναμέναμε αν το αποτέλεσμα κάθε προσπάθειας ήταν απολύτως τυχαίο (με πιθανότητα επιτυχίας το ποσοστό ευστοχίας του παίκτη). Έγινε έλεγχος για το αν οι διακυμάνσεις στην επίδοση των παικτών από τον ένα αγώνα στον άλλο μπορούν να αποδοθούν στην τύχη. Αποδείχθηκε ότι συμβαίνει ακριβώς αυτό.
Οι ερευνητές στη συνέχεια, εμπλούτισαν το δείγμα των δεδομένων τους με στοιχεία που συνέλεξαν από αγώνες που μετέδωσε η τηλεόραση. Από 23 επαγγελματίες παίκτες που εξετάστηκαν, βρέθηκε ένας ο οποιος ήταν ελαφρώς πιο εύστοχος μετά από συνεχόμενες επιτυχίες και ένας ο οποίος ήταν ελαφρώς πιο άστοχος. Για όλους τους υπόλοιπους δεν είχε καμία σημασία το τι συνέβη στις προηγούμενες προσπάθειες.
Για να είναι βέβαιοι οι ερευνητές πως το φαινόμενο του "ζεστού χεριού" δεν αντισταθμίζεται από άλλους παράγοντες (π.χ. η αντίπαλη ομάδα μαρκάρει καλύτερα τον "ζεστό" παίκτη), έκαναν τον ίδιο έλεγχο για τις ελεύθερες βολές. Αποδείχθηκε πως η πιθανότητα να ευστοχήσει κάποιος στη δεύτερη βολή δεν είχε καμία σχέση με το τι έγινε στην πρώτη βολή.
Παρόμοιοι έλεγχοι έγιναν και σε φιλάθλους και ερασιτέχνες παίκτες, φοιτητές του Cornell. Και πάλι αποδείχθηκε πως δεν υπήρχε το φαινόμενο του "ζεστού χεριού". Επίσης αποδείχθηκε πως τόσο οι ίδιοι οι παίκτες, όσο και άτομα που τους παρατηρούσαν, ήταν σχεδόν αδύνατον να προβλέψουν με σημαντική επιτυχία το αποτέλεσμα της επόμενης προσπάθειας, αν και, όπως είπαμε, όλοι θεωρούσαν πως γνώριζαν πότε οι πιθανότητες είναι αυξημένες ή μειωμένες.
Το αποτέλεσμα του πειράματος είναι ιδιαιτέρως αποκαλυπτικό για τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι εκλαμβάνουν απολύτως τυχαίες ακολουθίες γεγονότων. Ακόμα και όταν δεν υπάρχει καμία κανονικότητα, ο άνθρωπος θέλει να βλέπει κανονικότητες. Για αυτό ακόμα και όταν παρατηρούμε κάποια κανονικότητα ή κάποια λογική σειρά κάπου, πρέπει να είμαστε δύσπιστοι μέχρι να αποδειχθεί πως αυτό δεν είναι τυχαίο.
Και τι απέγινε ο μύθος του "ζεστού χεριού"; Υπάρχουν τόσα στοιχεία εναντίον του, που αν ήταν κατηγορούμενος για οτιδήποτε θα καταδικαζόταν σίγουρα. Και όμως, δεκαετίες μετά την αγωνιστική περίοδο 1980-1981 και την ήττα των 76ers στον τελικό της Ανατολής, μετά από την πρωτοπόρο εργασία των Gilovich, Vallone και Tversky, μετά από την κυκλοφορία του NBA Jam, σχεδόν όλοι οι φίλαθλοι πιστεύουν πως υπάρχει "ζεστό χέρι" και πως η μπάλα μπορεί να σε θέλει ή να μήν σε θέλει.
Το προσωπικό μου συμπέρασμα από την ιστορία είναι πως ο άνθρωπος αγνοεί πολύ εύκολα συμπαγείς αποδείξεις για να πιστέψει το ένστικτό του, ή κάτι που του είπαν οι άλλοι. Και αν μιλάμε για μπάσκετ το κακό είναι πολύ μικρό. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που αυτός ο τρόπος σκέψης αρχίζει να γίνεται τρομακτικός.